Papel picado (“giấy đục lỗ”, “giấy khoét/đục”) là một loại hình trang trí thủ công được thực hiện bằng cách cắt/đục các đồ án phức tạp thành một xấp những tờ giấy lụa đan xen với nhau.
Papel picado được xem là một hình thức nghệ thuật dân gian của Mexico. Các đồ án thường được cắt từ giấy lụa nhiều màu nhiều sắc bằng cách sử dụng một tờ giấy mẫu, một vồ nhỏ và những cái đục để tạo ra khoảng 50 tấm băng rôn/biểu ngữ tại cùng một lúc.
Papel picado cũng có thể được tạo tác bằng cách xếp giấy và sử dụng một cây kéo nhỏ, sắc để cắt ra những hình họa. Đề tài phổ biến thường gồm các đồ án hoa văn, những con chim và bộ xương người.
Papel picado thường được thể hiện cho cả những dịp thế tục và thiêng liêng của tôn giáo/tín ngưỡng, chẳng hạn như lễ Phục sinh, Giáng sinh, Ngày của người chết, cũng như trong suốt đám cưới, quinceaeras/lễ trưởng thành của các thiếu nữ vào năm 15 tuổi, lễ rửa tội và lễ đặt tên.
Ở Mexico, papel picado thường được trang trí trên án thờ (ofrendas) trong Ngày của người chết (Dia de Los Muertos), nó cũng được treo trên khắp các đường phố trong những ngày lễ hội.
Trên các đường phố Mexico, papel picado thường được đan xen với nhau để tạo ra một biểu ngữ treo trên các con hẻm hoặc trang trí trong ngôi nhà.
1. Papel picado được hình thành buổi đầu ở Mexico. Chính ở đây, người Aztec đã lần đầu tiên đục/chạm trổ các hình tượng thần linh vào vỏ cây mà sau này trở thành hình thức nghệ thuật papel picado.
Papel picado tương tự như cắt giấy Trung Hoa (có nguồn gốc vào thế kỷ 6 ở Trung Hoa), gọi là jianzhi (— — hoặc “cắt giấy”).
Hai hình thức thủ công tạo tác trên giấy này không hoàn toàn giống nhau vì ở Trung Hoa tạo tác trên giấy được thực hiện bằng kéo hoặc dao, còn ở Mexico thì chúng được tạo tác bằng những cái đục/cái chàng.
Ngoài ra, papel picado được tạo tác để thể hiện những hình tượng đặc trưng của Mexico, còn cắt giấy Trung Hoa chú trọng việc thể hiện các ký tự, thư pháp, biểu tượng cát tường và các con vật thuộc cung hoàng đạo Trung Hoa.
Buổi đầu ở Mexico, gần giữa thế kỷ 19, người ta buộc phải mua những sản phẩm từ các cửa hàng lớn, nơi mà lần đầu tiên họ bắt gặp những tấm giấy lụa.
Suốt thời kỳ Aztec, người Aztec sử dụng vỏ cây dâu tằm và vỏ cây sung/vả để tạo ra một tờ giấy thô gọi là “Amatl”.
- Xem thêm: Ngộ nghĩnh những con thú vớ
Khi giấy lụa sẵn có, các nghệ nhân thường xếp một chồng từ 40 đến 50 lớp giấy mỏng và khắc/chạm/châm thành những đồ án lên chúng bằng cách sử dụng một dụng cụ dạng như cái xiên nướng thịt, và đó cũng là một loại đục.
2. San Salvador Huixcolotla là một đô thị tự trị ở bang Puebla của Mexico và nó được coi là nơi sản sinh ra papel picado.
Thị trấn này có một cộng đồng lớn những người thợ thủ công chuyên tạo tác nên các loại papel picado chất lượng cao, có hình họa đẹp đẽ và sắc sảo.
Ở Huixcolotla, papel picado được tạo tác chủ yếu cho các hoạt động nhân dịp lễ kỷ niệm Ngày của người chết. Tuy nhiên, papel picado vẫn được sử dụng cho nhiều ngày lễ và các sự kiện đặc biệt khác.
Chính ở Huixcolotla, người dân thị trấn đã sử dụng loại giấy của Trung Hoa đầy màu sắc và bắt đầu chế tác các hình mẫu phức tạp.
Theo thời gian, công cụ được sử dụng để tạo ra các papel picado cũng đã thay đổi từ những cây kéo thành đục bởi vì độ chính xác cao hơn và cho phép thể hiện các chi tiết mà họ mong muốn.
Theo truyền thống, nghệ thuật tạo tác papel picado đã được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Đến năm 1970, nó đã phổ biến đến những vùng lân cận Huixcolotla để trang trí cho đường phố và sử dụng trong trang trí bàn thờ trong suốt Ngày của người chết.
Khoảng năm 1930, hình thức nghệ thuật này được phổ biến từ Huixcolota đến các vùng khác của Mexico như Puebla và Tlaxcala. Vào những năm 1960, papel picado lan đến thành phố Mexico và từ đó đi đến Hoa Kỳ và châu Âu.
3. Theo truyền thống, papel picado được chế tác hoàn toàn thủ công bằng tay. Khi tạo tác một papel picado, bước đầu tiên người nghệ nhân phải vẽ ra những phác thảo được lựa chọn lựa trên giấy, sau đó ép nhựa trong các phác thảo này; điều này sẽ bảo vệ cho bản mẫu gốc dùng được nhiều lần hơn.
Để tạo ra nhiều bản sao cùng một lúc, một chồng giấy từ 40 đến 50 tờ được ghim chặt với nhau.
- Xem thêm: Cây đời trong nghệ phẩm thủ công Mexico
Tiếp theo, người nghệ nhân sử dụng một cái vồ nhỏ và những cái đục với đầu đục có nhiều hình dạng khác nhau để tạo tác đục/khoét các phần giấy từ chồng giấy đó ra. Kỹ thuật này cho phép việc chạm khắc một mẫu đồ án/thiết kế gia tăng số lượng lên nhiều lần.
Các chồng giấy sau đó được tách ra, mỗi tờ giấy là một nghệ phẩm papel picado, giống hệt với tất cả những lớp khác trong cùng một chồng.
Sau khi tạo tác, papel picado (hay “banderita”) tiêu biểu thường được treo bằng những sợi dây hoặc gắn liền với những que gỗ.
4. Những vật liệu chính để làm một papel picado truyền thống là giấy lụa (papel de seda), một mẫu hình trang trí, một vồ nhỏ và các loại đục.
Tuy nhiên, papel picado cũng có thể được tạo tác bằng giấy gạo hoặc giấy lụa và cũng được tạo tác bằng kéo hoặc một con dao tỉa thủ công.
5. Bộ Du lịch và Văn hóa Mexico đã chính thức công nhận và có chính sách hỗ trợ hình thức nghệ thuật tạo tác trên giấy papel picado.
Năm 1998, thống đốc bang Puebla đã ban hành sắc lệnh tuyên bố phong cách nghệ thuật papel picado được tạo tác tại San Salvador Huixcolota là một phần của “Di sản văn hóa của bang Puebla” (Patrimonio Cultural del Estado de Puebla).
Với vô vàn sự kết hợp giữa các mẫu vẽ, hoa văn và màu sắc, có rất nhiều kiểu loại papel picado khác nhau được sử dụng trong các hoạt động nhân các dịp lễ kỷ niệm của người Mexico. Các mẫu papel picado cụ thể được tin là có ý nghĩa quan trọng và sức ảnh hưởng to lớn.
Vì vậy, những đồ án/thiết kế được cắt thành một picado papel đều được tạo tác phù hợp với từng dịp đặc biệt như:
- Ngày của người chết: Một trong những loại papel picado phổ biến nhất là các loại treo trong lễ hội Dia de Muertos (Ngày của người chết) của Mexico.
Papel Picado sử dụng trong lễ hội này thường được tạo tác với các thể hiện mẫu hình hộp sọ và xâu thành chuỗi xung quanh bàn thờ (ofrendas).
Những án thờ được làm nổi bật bởi bốn yếu tố của trái đất: đó là lửa, nước, đất và không khí, trong đó papel picado biểu trưng cho không khí.
- Giáng sinh: Papel picado tạo tác cho Giáng sinh được thực hiện theo truyền thống với giấy lựa màu đỏ hoặc xanh lá cây và với các hình mẫu về con người hay vật thể liên quan đến lễ Giáng sinh như cậu bé Jesus, các thiên thần, Đức Mẹ Maria, cây Giáng sinh và những quả chuông.
- Hôn lễ: Trong truyền thống tạo tác cho đám cưới, papel picado thường được thể hiện trên giấy lụa trắng và chạm khắc với các hình tượng như chim bồ câu, trái tim, nhà thờ và chiếc bánh cưới. Hơn nữa, các loại papel picado còn được tạo tác theo cách tương tự như trên ren/đăng ten.
- Các hình tượng khác: Papel picado cũng được sử dụng để hỗ trợ trong quá trình sống của một con người.
Người ta tin rằng nếu ai đó muốn cải thiện các mối quan hệ, mùa màng tốt tươi, hoặc nhận sự trợ giúp trong một lĩnh vực cụ thể của cuộc sống, họ sẽ đến gặp vị pháp sư (người nối kết với các linh hồn) tạo tác nên một papel picado theo từng nhu cầu cụ thể, để cải thiện tình hình của cá nhân.
Việc tạo tác các hình họa papel picado để trợ giúp trong cuộc sống, được đặt trên bàn thờ của gia đình hoặc ở một khu vực cụ thể hơn, tùy thuộc vào mục đích cụ thể của mỗi papel picado.
6. Các nghệ nhân papel picado tài danh có thể kể đến như:
- Olga Ponce Furginson (sinh năm 1918) là một nghệ nhân lớn lên ở Mexico và sau khi tốt nghiệp Đại học Woodbury, bà đã chuyển đến Hoa Kỳ, và mở một số cuộc triển lãm và trong số đó có các tác phẩm nghệ thuật papel picado thể hiện nội dung phim truyện và chương trình truyền hình.
- Carmen Lomas Garza (sinh năm 1948) là một nghệ sĩ thành công và là tác giả người Mỹ gốc Mexico. Bà chủ yếu được biết đến với những bức họa và tác phẩm papel picado được trưng bày ở Bảo tàng Nghệ thuật Smithsonian của Mỹ, Bảo tàng Nghệ thuật Quốc gia Mexico và nhiều viện bảo tàng khác.
- Margaret Sosa (sinh năm 1989) tốt nghiệp Đại học bang California và đã nghiên cứu về papel picado trong hơn ba thập kỷ. Bà đã làm việc dưới sự hướng dẫn của nghệ nhân papel picado Olga Ponce Furginson, và tác phẩm nghệ thuật của bà giờ đây có thể được tìm thấy trong các cuộc triển lãm trên khắp thế giới.
- Margaret “Quica” Alarcón (sinh năm 1989) được nuôi dưỡng ở miền Đông Los Angeles, hiện đang sống và làm việc như một nghệ sĩ và giảng viên. Tác phẩm nghệ thuật của bà đã được giới thiệu ở nhiều bảo tàng như Trung tâm Nghệ thuật Palos Verdes, Galeria Otra Vez trong Đồ họa và Nghệ thuật Trợ giúp Tự họa và nhà xưởng nghệ thuật Đại lộ 50.
- Herminia Albarrán Romero là một nghệ sĩ người Mỹ gốc Mexico nổi tiếng với những tác phẩm papel picado, bà đã học tạo tác nó khi còn trẻ tuổi. Năm 2005, bà được chính phủ Hoa Kỳ vinh danh về nghệ thuật dân gian và truyền thống – Học bổng Di sản Quốc gia từ Tổ chức tài năng Nghệ thuật quốc gia Mỹ.
- Catalina Delgado Trunk (sinh năm 1945) lớn lên ở thành phố Mexico và hiện sống ở Albuquerque. Tác phẩm nghệ thuật của bà đã được giới thiệu trong các bảo tàng như Bảo tàng Quốc gia Smithsonian và Bảo tàng Nghệ thuật đương đại ở Kanazawa, Nhật Bản.
- Kathleen Trenchard (sinh năm 1989) là một tác giả, nghệ nhân chuyên về papel picado, bà dạy về hội họa, vẽ tranh và đánh giá nghệ thuật từ xưởng của mình ở San Antonio, Texas.