Phong thủy nhà miệt vườn Tây Nam bộ

Năm mới Mậu Tuất có Ngũ hành là Bình Địa Mộc, chủ về cây cối nơi đất bằng trù phú xanh tươi, với vận khí phát triển mạnh về phía nam và tây nam, nên vùng đất Tây Nam bộ có những lợi thế đáng lưu ý về vận khí phong thủy. Không chỉ là vùng kinh tế trù phú với lợi thế về địa lý – khí hậu, Tây Nam bộ còn có nhiều di sản kiến trúc quý báu, trong đó yếu tố phong thủy khá đặc sắc mang nhiều giá trị riêng.

Lâu nay có một số quan niệm cho rằng việc chọn đất cất nhà, bài trí nội ngoại thất hợp phong thủy chỉ hay làm ở công trình cao cấp trong đô thị lớn, hoặc tại nơi thế núi thế sông hùng vĩ, truyền thống ngàn đời… Còn với công trình dân dã giản dị, nhà đồng quê, kinh phí khiêm tốn kiểu như ở miệt vườn Tây Nam bộ thì không cần “bày vẽ” phong thủy, xuề xòa cho qua. Thực tế không phải như vậy.

Từ những khác biệt vùng miền và văn hóa – lịch sử

Trong lịch sử khẩn hoang mở cõi về phương Nam, người Việt tiến xuống đồng bằng Nam bộ theo trục Cấn – Khôn (đông bắc – tây nam) vào lúc hoạt động ngoại thương ở khu vực Đông Nam Á rất khởi sắc. Ngoài thương cảng Hội An nổi tiếng từ thế kỷ XVI, các trung tâm giao thương Nam bộ như Hà Tiên, Sài Gòn, Vũng Tàu cũng khá phát triển. Theo thời gian, cùng với mạng lưới sông rạch dày đặc đã kết nối miền Tây trù phú với Sài Gòn để trở thành không gian làm ăn và thu hút dân cư hàng đầu, vựa lúa lớn của cả nước. Song khác với Thăng Long (Hà Nội) và Phú Xuân (Huế) vốn là trung tâm chính trị mở rộng thành trung tâm kinh tế, các thị tứ Nam bộ lại là trung tâm kinh tế với yếu tố “thị” có trước rồi phát triển nên yếu tố “thành”, chứ không như các đô thị phong kiến với “thành trước thị sau”. Điểm dân cư nơi miệt sông nước luôn được hình thành từ việc giao thương buôn bán, tứ hải giai huynh đệ, trên bến dưới thuyền tấp nập đông vui, không câu nệ gò bó.

Tầm Long – Điểm Huyệt – Lập Hướng là bộ ba thứ tự phong thủy truyền thống đi từ cuộc đất chung đến ngôi nhà riêng. Các phép tắc làng xã xưa theo thời gian tích lũy thành những quy tắc dân gian về phong thủy, song khi di cư xuống phương Nam và nhất là sau khi vượt dòng Đồng Nai rồi Vàm Cỏ để về miền Tây Nam bộ thì điều kiện tự nhiên đã đổi khác, điều kiện xã hội cũng không như miền Bắc và Trung, ngoài yếu tố chung “nhất cận thị – nhị cận giang – tam cận lộ” đã rõ, các yếu tố phong thủy truyền thống vốn được lớp người đi khẩn hoang, di cư từ phía Bắc mang theo đã dần biến đổi cho hợp thủy thổ và cách ứng xử đặc thù mà sau này quen gọi chung là “văn minh miệt vườn”.(*)

Đến cấu trúc địa lý – phong thủy có nhiều biến đổi

Sau thuở ban đầu đất rộng người thưa, cư dân Nam bộ mang tính đa sắc tộc (Việt, Chăm, Khmer, Hoa,…) ngày càng đông đúc và hình thành các vùng cư trú theo địa hình sông rạch và khai thác sản vật tự nhiên phong phú, từ đó các đặc trưng phong thủy biến đổi theo, cụ thể là:

– Không có nhiều dòng chảy quanh co uốn khúc, bởi hệ thủy lộ lớn của Nam bộ đều mênh mang thẳng rộng, đan xen với các kênh rạch kết nối chằng chịt. Quan điểm chuộng thế đất khúc tắc hữu tình, “đường vô xứ Nghệ quanh quanh” không còn nữa, thay bằng chọn lựa cuộc đất để cư trú theo từng vùng cụ thể như vùng phù sa ngọt, đồng lũ kín, giồng duyên hải…(**)

– Không còn hình ảnh “cổng làng, cây đa, giếng nước, lũy tre” làm nên những cột mốc, ranh giới, cửa ngõ… có tính đóng – khép của một đơn vị ở cố định như làng quê xứ Bắc, mà là những nhà trong vườn, xóm ven kênh, nước lên thuyền lên, chim trời cá nước, ranh giới hành chính mờ nhòa, tâm tính con người phóng khoáng cởi mở, câu nệ phong thủy cũng giảm bớt sự khắt khe.

– Không còn kiểu chọn thế đất theo quan niệm “Tả Thanh Long – Hữu Bạch Hổ” đặt la bàn xét tỉ mỉ hai mươi bốn phương vị từng li từng tí nữa. Bởi địa hình bằng phẳng, sông rạch chiếm đa số, nên thay vào các cách chọn cuộc đất theo gò đồi núi non long hổ tương phùng, dân khai phá đất mới chủ yếu theo hướng dòng chảy, trông con nước lớn nước ròng, nhìn nơi khẩn hoang mà lựa đất cất nhà.

Nhưng thoải mái vậy không có nghĩa là rời xa nghi lễ, đề huề vậy mà vẫn thứ tự phân minh, phong thủy đất Nam bộ do con người di cư làm nên, có sáng tạo biến đổi thêm cho hạp vùng đất phương Nam qua các đặc điểm sau:

– Nhà nhỏ hay đồ sộ đều có phong cách chung mộc mạc, giản dị, ít trang trí chạm trổ cầu kỳ như nhà gỗ truyền thống Bắc bộ và Trung bộ. Bù lại, nhờ điều kiện thiên nhiên ưu đãi nên không gian nhà Nam bộ rất thoáng đãng, gần gũi bao cảnh chung quanh. Nơi ở luôn giao hòa Âm Dương, trong ngoài, lược bớt các ngăn chia phức tạp.

– Ưu tiên cho không gian thờ tự, thậm chí đẩy chỗ sinh hoạt gia đình (như bếp ăn, phòng ngủ…) xuống thứ yếu, thể hiện tinh thần uống nước nhớ nguồn, tôn kính tổ tiên của cư dân khai phá đất mới không quên gốc gác xưa. Tuy vậy tính thích ứng, tính đa năng và tính tương tác của không gian thờ tự rất cao, hầu như khu vực này luôn diễn ra nhiều sinh hoạt chủ yếu của mọi gia đình.

– Coi trọng việc tiếp đãi khách khứa, hiếu hỷ, nên nhà nào cũng có hàng ba, hành lang bao quanh, vừa giảm nắng gắt mưa tạt, vừa có chỗ đãi khách rộng rãi, thoáng mát. Bàn Thiên đặt ngoài vườn hoặc trước sân, bàn Thổ địa đặt trong gian chính, kết hợp với bàn thờ gia tiên, là các tín ngưỡng gia thần phổ biến, đóng vai trò chủ chốt trong không gian nhà Nam bộ (một số vùng có tiếp biến với văn hóa Khmer làm bàn thờ thiên như ngôi miếu nhỏ, đặt trên đầu trụ cột trước sân).

Các kiêng kỵ phong thủy còn ứng dụng đến thời hiện đại

Khi văn hóa truyền thống có nhiều dung hòa cho phù hợp với điều kiện tự nhiên và xã hội của đất và người Nam bộ, các kiêng kỵ phong thủy cũng thay đổi theo, dù vẫn dựa trên nền tảng Âm Dương, Ngũ hành của Dịch lý Đông phương. Nhiều cách thức điều tiết các yếu tố Phong (gió) và Thủy (nước) để dẫn khí lành lan tỏa và ngăn chặn khí xấu thâm nhập vẫn còn giá trị áp dụng trong công trình hiện đại, có thể tham khảo khi xây nhà hiện nay:

– Tùy theo tuổi gia chủ và theo năm xây nhà sẽ có những hướng đại lợi hoặc hung sát. Đây là cách khá phổ biến và dễ hiểu, chỉ cần tra cứu sách vở xem tuổi mình trong Lục thập Hoa giáp thuộc Cung nào, hợp hướng nào thì chọn mảnh đất hoặc căn nhà có Khai Môn (mở cửa chính) về hướng đó, không nhất thiết phải chọn hình thế đẹp vì đất đai đô thị hóa ngày càng thu hẹp, điều kiện tự nhiên không còn như xưa. Nếu hướng nhà đất chưa hợp thì điều chỉnh bằng các mảng che chắn, cây cối, nội thất nhằm giảm Xung Sát.

– Xác lập các phần chính yếu Môn (cửa chính + cửa phụ), Táo (bếp) và Chủ (các phòng ốc chủ nhân) trên cơ sở tôn trọng không gian thờ tự tâm linh, luôn làm cổng và lối đi vào nhà lệch bên cạnh, giữ trục chính đặt các bàn thờ gia tiên, thiên và địa, tạo khoảng sân làm Minh đường. Lối đi lệch bên dẫn ra nhà sau, nối vào phần sinh hoạt bếp núc, nhà xe hoặc nhà phụ tách với nhà chính nên khi nhà có đám tiệc hay giỗ chạp không bị quá tải, không gian chính – phụ, tĩnh – động rõ ràng.

– Ổn định phần chính rồi thì các yếu tố phụ trợ về sau sẽ ráp, hoàn thiện dần nhưng vẫn hợp thành một chỉnh thể thống nhất. Các chi tiết như bình phong, non bộ, hồ nước, hàng ba… được trang trí biến thể nhẹ nhàng, không sa đà tiểu tiết. Ví dụ như bình phong, người thì quan niệm sử dụng để tránh lối đi thẳng Độc Hỏa gây ra Xung sát nhà, người khác cho rằng đó là cách tạo một hành trung gian để tùy cơ điều tiết (như cần làm vượng Hỏa lên thì bình phong làm bằng hàng cây – thuộc Mộc – để sinh Hỏa; còn nếu cần làm giảm bớt Hỏa xung thì bình phong làm bằng gạch đá – thuộc Thổ – để rút Hỏa tiêu trừ ra…). Còn với hồ nước, quan niệm phổ biến là nhà cần tụ thủy tích phúc, tài lộc dồi dào, đồng thời cần ngăn cản Hỏa Khí phương Nam quá vượng nên phải đặt trước nhà để hồ nước là Thủy sẽ khắc chế quẻ Ly (thuộc Hỏa) của hướng nam.

Nhưng dù theo kiểu cách hay quy mô lớn nhỏ nào thì cũng có thể thấy tính thống nhất và phóng khoáng trong bài trí nhà miệt vườn Nam bộ. Đó là Cân bằng Khí giữa ngôi nhà và sân vườn thông qua các lớp không gian đệm và hệ cây xanh mặt nước. Đồng thời, Nổi bật Khí nhờ giữ trục chính, gian thờ, cửa nẻo trang nghiêm, đặt non bộ, hay đồ trang trí có chừng mực, loại bỏ chi tiết dư thừa, và dành diện tích cho vườn tược cây trái. Những cách thức này khiến nhà miệt vườn Nam bộ rất có giá trị về phong thủy – cảnh quan ứng dụng vào nhà ở hiện đại, đồng thời là nguyên tắc tổ chức không gian sống hài hòa môi trường đáng tham khảo trong thời biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt như hiện nay.

^(*) Khái niệm nhà ở miệt vườn chỉ xác định tương đối – theo nhà văn Sơn Nam – là cách gọi tổng quát những vùng cư ngụ cao ráo, cư dân sầm uất ở ven sông Tiền, sông Hậu, thuộc các tỉnh, thành: Sa Đéc, Vĩnh Long, Mỹ Tho, Cần Thơ. Miệt vườn tiêu biểu cho hình thức sinh hoạt vật chất và tinh thần tiêu biểu ở Đồng bằng sông Cửu Long.

^(**) Các nghiên cứu khoa học xác định: Một vùng văn hóa là một tổng thể – hệ thống không gian văn hóa (cutural space) với một cấu trúc – hệ thống (structure – system) bao gồm các hệ dưới – hay tiểu hệ (sub-system) theo lối tiếp cận hệ thống (system-analysis), từ đó phân vùng văn hóa Tây Nam bộ làm năm tiểu vùng theo đặc trưng thiên nhiên và canh tác: 1. Tiểu vùng Đồng lũ kín (Đồng Tháp Mười): gồm phần lớn tỉnh Đồng Tháp, tỉnh Long An và một phần Tiền Giang; 2. Tiểu vùng Đồng lũ hở (Tứ giác Long Xuyên): gồm An Giang, một phần Kiên Giang; 3. Tiểu vùng Phù sa ngọt: gồm Cần Thơ, một phần Đồng Tháp, một phần An Giang, một phần Kiên Giang và một phần Hậu Giang; 4. Tiểu vùng Giồng duyên hải: gồm Sóc Trăng, Trà Vinh và một phần Tiền Giang, một phần Bến Tre và một phần Bạc Liêu; 5. Tiểu vùng ngập mặn (Bán đảo Cà Mau): gồm Cà Mau, một phần Bạc Liêu, một phần Kiên Giang, một phần Cần Thơ.

• Ảnh Xuân Trang